Trong tôi, từ độ xa quê, đã nhiều phen nổi cơn... nhớ gió. Nhớ gió cựa bờ tre, nhớ gió luồn bụi chuối, gió xao xác cỏ may, gió lay chuồn cánh mỏng, gió vi vu cánh diều..

Tuy nhiên, trong nỗi nhớ về những ngọn gió của buổi chiều tha hương hôm nay, trong tôi như có chút bùi ngùi khi thấy trước mắt như đang dâng lên một làn sương khói.

Chợt nhớ hai câu thơ của Thôi Hiệu trong bài Hoàng hạc lâu: “Nhật mộ hương quan hà xứ thị / Yên ba giang thượng sử nhân sầu” (Tản Đà dịch: “Quê hương khuất bóng hoàng hôn / Trên sông khói sóng cho buồn lòng ai”), thấy thật đẹp và buồn đến nao lòng.

Thôi Hiệu nhìn thấy khói sóng trên sông mà nhớ quê nhà, còn tôi thì xa sông, kẹt phố. Trong xô bồ những âm thanh; trong giăng mắc, rối mù bao hình ảnh, chợt thấy mắt mình như nhòe đi để rồi từ từ hiển hiện một làn khói lam chiều đang bùi ngùi tỏa chậm từ mái rạ.

Đó là mái nhà tôi xưa. Từ ngã tư thị trấn Đồng Cát ngược về hướng núi chỉ chừng nửa cây số, ngày ấy đường vắng, nhà cửa thưa thớt, ngôi nhà đầu tiên do ba má tôi dựng lên là một mái nhà tranh vách đất nhỏ xíu nằm dưới bóng mát một cây cộ.

Trước sân nhà có con mương trong vắt chảy qua, trên bờ mương có hàng so đũa thân vươn dài trổ hoa trắng muốt, một cây sầu đông già nua không biết đã có tự bao giờ.

Vườn nhà tôi trồng đầy cải. Những ngày cuối năm, hoa cải trổ vàng rực. Cái lần tôi té xe đạp bị gãy chân phải nằm ngồi im một chỗ trong nhà, từ cửa sổ nhìn ra khoảng sân, tôi thấy vườn rau nhà mình đẹp tuyệt.

Má tôi đang tưới rau, chốc chốc bà quay vào nhìn tôi âu yếm. Đó là ánh mắt của người mẹ dành cho đứa con đầu lòng mà sau này khi có con tôi lại thêm thấu hiểu.

Còn khi ấy, thời gian như ngưng đọng lại, ánh nắng và tia nước như hóa thạch. Và, những sợi khói tỏa trên mái rạ, tưởng chừng như một bức ký họa được treo nơi một góc đồng làng hay được đặt trong một bảo tàng ký ức đồng quê.

Nhớ khói. Tôi nhớ khói đốt đồng mùa gặt. Từ những chân rạ còn ngái thơm mùi nắng, từ những gié lúa lép, từ những cọng cỏ vừa khô, khói ngún lên những vệt trắng như bông, thơm mùi đồng nội ngây ngây thật khó tả.

Với những người từng có tuổi thơ sống ở nông thôn, khi đi xa ai cũng mang theo ký ức về khói đốt đồng. Tôi cũng vậy. Ai cũng hiểu rằng khói là biểu hiện của sự sơ khai và cái nghèo, bởi không ai un khói chỉ để mà... ngắm khói.

Nhiều năm trước, tôi tình cờ gặp một thanh niên có vết cháy ngang cổ, hỏi ra mới biết đó là vết cháy do ngày bé, trong một lần anh lúi húi nướng lúa nếp, chẳng may ngọn lửa bùng lên bén vào cái khăn choàng cổ. Đó là một kỷ niệm buồn về khói đốt đồng mà khi kể lại, tôi thấy đôi mắt người thanh niên ấy như mịt mờ sương khói.

Nhà toàn con trai nên anh em tôi từ nhỏ đã được “huấn luyện” việc đi chợ, nấu cơm, giặt quần áo... Tôi nhớ nhất những buổi nấu cơm chiều đông hun hút, gió tạt vào góc bếp, khói rơm bay cay xè, nước mắt nước mũi chảy ràn rụa.

Tôi vừa nhắm mắt vừa quơ rơm đẩy vào bếp, chỉ mong nồi cơm chín sớm. Nấu cơm bằng lửa rơm rất khó giữ nồi cơm chín cho ngon cho đều. Trong khi ngồi một mình trong góc bếp mịt mù khói ấy, tôi rùng mình chợt nhớ câu chuyện mà những người nhà quê vẫn thường kể cho nhau nghe. Đó là chuyện một nàng dâu hay nấu cơm khê. Bà mẹ chồng bực quá, cạnh khóe đủ điều, bèn lén theo dõi nàng dâu thì thấy mỗi khi cơm sôi cô ta lấy nắp vung ra úp lên đầu. Giận quá, bà mẹ chồng chụp cây đũa bếp đánh vào đầu con dâu. Tức thì, từ trong đầu cô ta đỉa nhung nhúc tuôn ra. Hóa ra, cô ta bị đỉa chui vô tai, làm ổ trong đầu, đau nhức quá mà không biết vì sao, chỉ cảm thấy dễ chịu khi lấy nắp vung nóng úp vào đầu... Nghe cứ như hoang đường nhưng câu chuyện ấy cứ ám ảnh tôi mãi, mỗi khi nhớ về cái góc bếp nhà quê ẩm ướt, um khói trong những buổi chiều đông.

Khói là những phiến kỷ niệm đẹp và buồn. Khói đốt đồng, khói bếp, khói rác trong vườn chiều, khói sương trên sông nước... là những hình ảnh thường được chuyển tải trong văn thơ, hội họa, nhiếp ảnh, điện ảnh... Cho nên, ở một khía cạnh nào đó, khói cũng là một nhân vật. Bây giờ, trong các tour du lịch đồng quê, khói là thứ để người ta ngắm nhìn, quay phim, chụp ảnh.

Còn tôi, trong những chuyến xuôi ngược giữa dòng đời, đôi khi chợt dừng chân dưới chiều mưa lạnh, tình cờ nhìn thấy cái bếp lửa nhà ai, là như muốn được trở về. Trở về ngày xưa. Trở về với ấm áp.

Nhớ khói. Nhớ một thời nghèo và thuần phác. Khi nghèo, con người ta thường hay khóc và khói là một cái cớ để đổ thừa. Ví như cảnh một đôi vợ chồng nghèo, chồng thấy vợ khóc, hỏi vì sao, vợ ấp úng trả lời: “Em có khóc đâu, tại có cái gì như hạt bụi, hay là tại khói bếp?”, Dẫu biết chẳng là do bụi hay khói gì đâu nhưng sao mà thấy thương yêu quá đỗi, khi thấy người vợ đưa vạt áo lên lau...

Nhớ khói. Chợt thấy mình cay xè đôi mắt.

                                                                                                                                                            Trần Nhã Thụy