ảnh minh họa

- " LỊCH TRIỀU LÊ DI LAI THẾ ĐẠI HOẰNG KHAI HOÀN VŨ TRỤ"- "TỰ GIA LONG DI HẬU ĐINH ĐIỀN DINH KIẾN TỔNG VĂN MINH" ( Hai câu đối hiện hữu ở đình làng Thế Chí Tây)

..... Từ cuối thế kỹ thứ II, khi nhà Đông Hán suy sụp, nhân dân quận Nhất Nam đã giành độc lập, Thành lập nước Lâm Ấp. Đến thế kỹ thứ IV, có sự hợp nhất của 2 tiểu quốc người Chăm, nước Chămpa ra đời. Từ đó đất Thừa thiên nói chung và Thế Chí Tây - Điền hòa ( TCT) nói riêng trở thành lãnh thổ của Lâm Ấp rồi Chămpa. Mà chứng tích còn lại là dấu vết hoa văn Chàm còn đậm nét l­ưu lại trên các phù điêu, lăng mộ, bia ký của cộng đồng­ cư dân. Trong thời kỳ Vương quốc Chămpa cai quản, TCT là vùng đất phía Nam Hoành Sơn, là vùng tranh chấp giữa hai thế lực của Chămpa với bọn thống trị Trung Quốc.

Nhân dân TCT dưới thời chămpa đã không ngừng cùng nhân dân Giao Chỉ, Cửu Chân đã không ngừng tấn công dinh lũy của bọn đô hộ, có khi tấn công cả đến phủ An Nam thời thuộc Đường. Từ đầu thế kỹ XIV, khi quan hệ Việt-Chiêm đang tốt đẹp, giữa hai quốc gia có mối giao hảo, dẫn đến việc kết hôn giữa Vua Chăm là Chế Mân với công chúa Huyền Trân của nhà Trần. Hai vùng đất Châu Ô; Châu Lý được dùng làm sính lễ. Năm 1306 lãnh thổ nước Đại Việt chính thức kéo dài đến Thừa Thiên Huế. Đất TCT thuộc Châu Lý cuả Chămpa cũng trở về với Đại Việt. Vua Trần cho đổi hai Châu Ô và Châu Lý thành Châu Thuận và Châu Hóa (1307).

TCT thuộc Châu Thuận. Cuối đời Trần, hai Châu Thuận và Châu Hóa được sáp nhập thành một và lấy tên Thuận Hóa. Từ sau sự kiện lịch sử này, những lớp người Việt đầu tiên, dưới nhiều lý do khác nhau đã dần dần di cư vào Thuận Hóa để sinh sống. Tuy nhiên thời kỳ này vẫn là một số nhóm người ít ỏi, chưa ổn định, họ sống cộng cư với nhân dân Chămpa bản địa. Và sau đó, do quan hệ Việt-Chăm ngày càng phức tạp căng thẳng, Thuận Hóa lúc này lại trở thành vùng biên viễn, thường xuyên xảy ra chiến sự, cư dân sơ tán, TCT trở lại thời kỳ hoang vắng. Đến thời Hậu Lê, sau khi giành lại độc lập, các vua Lê đã mở rộng cương giới về phía Nam, một lượng dân cư bao gồm lính tráng, quan chức và kể cả tù nhân bị lưu dày đã đến định cư khai thác vùng đất này và trở thành cư dân bản địa ở đây. Tuy nhiên do hạn chế về mặt tư liệu, chúng ta chưa đủ chứng cứ để xác minh mối quan hệ cư dân sống trên đất TCT ngày xưa và các tộc họ ngày nay. Thế nhưng nhờ qua một số chứng cứ được ghi trong thư tịch cổ, có thể nói vào thời Hậu Lê, ở Thuận Hóa, trong đó có TCT, hệ thống làng xã dần dần được hình thành.

Theo " DƯ ĐỊA CHÍ" của Nguyễn Trãi soạn vào đời vua Lê Thánh Tông(1435)thì đất TCT bấy giờ thuộc huyện Đan Điền, phủ Triệu Phong, xứ Thuận Hóa. Trong thư tịch cổ lần đầu tiên gọi là xã Thế Chí( một trong 53 xã thuộc huyện Đan Điền)xuất hiện trong "Ô Châu Cận lục" do Dương Văn An biên soạn đời Mạc Phúc Nguyên(1553) niên hiệu Cảnh Lịch nhà Lê. Điều này cho thấy xã Thế Chí ( ngày nay bao gồm TCT và Thế Chí Đông )đã có từ rất lâu và các vị khai canh khai phá, lập nghiệp ở đây ít nhất trụ cư đã vào thời kỳ Hậu Lê. Tháng 10-1558, chúa Nguyễn Hoàng được vào trấn thủ Thuận Hóa , trong ý đồ xây dựng một lực lượng căn cứ ở Đàng Trong để đối đầu với họ Trịnh ở Đàng Ngoài, thì từng đoàn người bao gồm họ hàng, đồng hương, binh lính vùng huyện Tống Sơn - Thanh Hóa và các vùng khác ở miền Bắc đã di cư vào Nam theo chúa Nguyễn Hoàng ngày càng đông, để mở mang vùng đất biên viễn sinh cơ lập nghiệp. Tuy thời gian sớm muộn xê dịch khác nhau, nhưng hầu hết các họ tộc, chi phái ở TCT đều có nguồn gốc từ những lớp người theo chúa Nguyễn Hoàng vào sinh sống ở Thuận Hóa. Công cuộc khai hoang lập ấp thời chúa Nguyễn được đẩy mạnh, làng xã Thế Chí Tây thời kỳ này đã ổn định và được phát triển. Những cứ liệu còn ghi lại trên gia phả các họ đang sống ở TCT cho phép chúng ta khẳng định điều đó,...

( Còn tiếp )