Theo nhiều nguồn tư liệu lịch sử, vua Kiến Phúc ở ngôi được hơn 6 tháng thì lâm bệnh, qua đời ngày mồng 7-4 năm Giáp Thân (tức 1/5/1884). Nguyễn Phúc Ưng Lịch, khi đó mới 12 tuổi, lên ngôi, lấy niên hiệu Hàm Nghi. Khâm sứ Rheinart trách cứ rằng, việc đặt vua Hàm Nghi lên ngôi không xin phép nước Pháp và cử đem 600 quân cùng một đội pháo binh từ Bắc vào Huế để thị uy. Bấy giờ, phái chủ chiến ở Huế vì tương quan lực lượng yếu hơn, nên phải chịu chấp nhận. Mặt khác, họ cũng lo tổ chức việc bố phòng để chuẩn bị cho trận chiến đấu sắp đến. Lúc này quân Pháp có ở Huế tổng cộng hơn 1.000 sĩ quan và binh lính. Pháp đặt điều kiện, khi phái đoàn vào đến Hoàng thành, vua Hàm Nghi phải bước xuống ngai vàng đích thân ra đón. Tất cả nhân viên trong phái đoàn của Pháp, phải được đi vào Đại Nội bằng cửa chính Ngọ Môn và tuyên bố “nếu các người muốn yên ổn, thì trong 3 ngày phải nộp 200.000 thỏi vàng, 200.000 thỏi bạc và 200.000 francs”. Sự ngạo mạn và lăng nhục của phía Pháp khiến phe chủ chiến tức giận và quyết định đòn tấn công trước.

      Đêm 4, sáng ngày 5/7/1885, trong khi người Pháp khao thưởng binh lính thì vào một giờ sáng, quân Nam Triều nổ đại bác làm hiệu lệnh để nhất tề tấn công vào trấn Bình Đài và đồng loạt tấn công vào Tòa Khâm Sứ và Sứ quán Pháp. Tiếng đại bác vang động khắp Kinh thành. Quân Pháp bị bất ngờ, giữ thế thủ để chờ đến sáng phản công. Súng từ nóc tàu bắn qua hạ được rất nhiều nghĩa quân, Hoàng thành và cung điện nhiều nơi bị phá hủy. Pháo hạm Javelin cấp tập bắn dọn đường cho bộ binh Pháp tiến vào nội thành. Bị bất ngờ phản công, quân Nam triều chống cự rất anh dũng, nhưng do vũ khí quá thô sơ, nên chịu nhiều tổn thất. Trước sự phản công bằng các hỏa lực mạnh của quân Pháp, quân triều đình không giữ được thành, cả hai đạo quân của triều đình ở bên trong và bên ngoài tan vỡ, tháo chạy về phía Lục Bộ và tràn ra cửa Đông Ba. Tại đây, họ bị toán quân Pháp từ phía Cửa Trài chặn đánh. Cuộc giết chóc tàn bạo chưa từng có đã xảy ra: hàng ngàn người dân và binh lính triều đình đã ngã xuống trong đêm vì bị trúng đạn của Pháp, một số do chen lấn, giẫm đạp lên nhau khi cố vượt ra khỏi Kinh thành. Tiến vào Đại Nội, quân Pháp ra sức đốt phá, hãm hiếp, giết chóc, cướp bóc không từ một ai. Một toán quân Pháp đốt trụi trụ sở Bộ Lại, Bộ Binh và các kho thuốc súng. Quân Pháp chia nhau chiếm giữ các kho tàng, cung điện, thu được nhiều vàng bạc và số tiền hơn một triệu quan, mà triều đình không kịp mang đi... Trưa hôm đó, bọn chúng chia nhau đi đốt hoặc vùi lấp những thi hài của quân và dân Nam triều chết trong trận đánh. 

      Năm 1803, để xây dựng Kinh thành Phú Xuân, vua Gia Long (1802-1819) cho giải tỏa tám ngôi làng ở bờ bắc sông Hương, nhà cửa và mồ mả phải di dời. Những mồ mả không có người thân được quy tập lên vùng đất Ba Đồn và cồn mồ tám làng hình thành.

     Khi xây dựng đàn Nam Giao và lăng Gia Long, các mồ vô chủ lại được dời đến tiếp, tạo thành hai cồn mồ nằm về phía nam của cồn mồ tám làng. Sau ngày thất thủ Kinh đô (23 tháng 5 Ất Dậu, 1885) những mồ vô chủ lại được đưa lên Ba Đồn “hợp táng” hình thành thêm một số cồn mồ nữa.   Từ thời Gia Long, một cái miếu nhỏ được dựng lên để hương khói quanh năm. Cuối thế kỷ XIX, miếu đổ nát, bà Nguyễn Thị Lựu (bà ngoại của vua Thành Thái) bỏ tiền trùng tu. Để biết rõ hơn về lòng người đối với Ba Đồn, trên một bia đá dựng ở Tứ Tây, An Cựu có đoạn: “Ông Trần Hữu Tạo nguyên giữ chức Tư vụ Bộ Hình quê ở làng Tuy Phước, tỉnh Quảng Bình, vợ là Lê Thị Điếu quê ở làng Thanh Phước, tổng Vĩnh Trị, huyện Hương Trà, phủ Thừa Thiên, xây dựng ngôi chùa nhỏ nầy để thờ cúng các vong linh đang an vị ở Ba Đồn. [....] Ở cồn mồ Ba Đồn có nhiều nghĩa địa, có nhiều mộ không biết nguồn gốc. Trong số người quá cố, có những người hy sinh cho danh dự, có người chết vì trung nghĩa… Người ta không biết lai lịch, ngày mất... Cho nên, chúng tôi đã xây dựng với của riêng của chúng tôi một am nhỏ (Pagodon) đặt tên Phổ Thế Am (am cho mọi người) để chúng tôi thờ các kẻ quá cố...”.

      Trong bối cảnh đó, những dòng khắc trên bia đá “Trong số người quá cố có những người hy sinh cho danh dự, có người chết vì trung nghĩa…” là sự ghi công, tôn vinh danh dự cho những người lính đã chiến đấu hy sinh chống ngoại xâm, bảo vệ chủ quyền, độc lập dân tộc và còn là sự khích lệ lòng yêu nước thương nòi và thách thức đối với quân xâm lược.

ĐVK.

Theo Tâm Hành ( TTH)